Saponine zijn het 'zeep' bestandsdeel in zeepplanten. Wanneer deze in contact komen met water kunnen ze een schuim maken, die vooral vroegen gebruikt werd om kleding en het lichaam mee schoon te maken. Tegenwoordig worden de meeste soorten zeep gemaakt van chemicaliën, omdat dit veel efficiënter is. Voor mensen met een gevoelige huid, of voor het wassen van tedere stoffen, kan zelfgemaakte zeep van planten een goede uitkomst zijn. Let wel op dat je de zeep niet binnen krijgt, want dit is giftig (net zoals je ook geen slokje neemt van je shampoo).
De saponine kunnen vaak op 2 manieren uit de plant gehaald worden: Door de plant met de hand in water te wrijven, waardoor de saponine vrij komen, of door de plant in water te koken. Planten verschillen in hun hoeveelheid saponine, hierdoor kan de zeep gemaakt van de ene plant sterker zijn dan de zeep van de andere plant. Daarnaast kan je de zeep sterker of minder sterk maken door meer of minder water toe te voegen.
Zeep gemaakt van bloemen heeft vaak al een lichte bloemen geur, terwijl zeep gemaakt van de groene delen of de wortels neutraler ruikt. Je kan zelf etherische olie toevoegen aan je zelf gemaakte zeep om de geur te veranderen.
Zelf gemaakte zeep van planten is niet lang houdbaar. In de koelkast blijft het vaak maximaal een week goed.
Wanneer je geen zeepplant in je tuin of op je balkon wilt, maar wel graag zeep maakt van een plant, dan kan je experimenteren met zeephout, of met zeepnoten.
ZEEPKRUID (Saponaria officinalis)
De bladeren en wortels van zeepkruid hebben een hoog gehalte saponine. De bladeren kunnen het hele jaar door geoogst worden, terwijl de wortels alleen in de winter kunnen worden opgegraven. Om de zeep uit het zeepkruid te halen snij je de bladeren en/of de (schoongemaakte) wortels eerst in kleine stukjes. Hierna doe je ze in water en wrijf je met je handen de saponine uit de plant. De saponine kunnen ook uit de plant gehaald worden door de plant 15 minuten in kokend water te koken, alles te laten afkoelen en het mengel hierna te zeven. Naast "saponaria officinalis" zeepkruid kan je ook "saponaria ocymoides" gebruiken, dit is een kleinere plant, maar met verder dezelfde eigenschappen.
Zeepkruid wordt niet alleen gekweekt vanwege zijn hoge saponine gehalte, maar ook omdat de plant mooie kleine witte of paarse bloementjes krijgt. Dit maakt dat de plant ook een goede bijenplant is. De zeepkruid plant wordt ongeveer 60 cm hoog en is een sterk kruipende plant. Wanneer je geen zeepkruid door heel je tuin wilt, kan je de plant ook in een grote pot kweken.
Zeepkruid (saponaria officinalis) planten zijn HIER, HIER, HIER en HIER te koop.
Echte koekoeksbloem (lychnis flos-cuculi)
De Echte Koekoeksbloem heeft saponine in de wortels. De wortels kunnen schoongemaakt, gesneden en gekookt worden om de saponine vrij te laten komen en een zeep te maken. De bloemen van de Echte Koekoeksbloem zijn ook geliefd door bijen en andere nuttige insecten.
De Echte Koekoeksbloem kan tot 1 meter hoog worden. In de zomer krijgt de plant roze bloemen. De Echte Koekoeksbloem groeit vooral goed wanneer ze in een moerassig gebied, zoals aan de rand van een vijver, worden geplant.
De Echte Koekoeksbloem (lychnis flos-cuculi) is HIER, HIER en HIER te koop.
Amerikaanse sering (ceanothus)
De bloemen en de vruchten van de Amerikaanse sering kunnen gebruikt worden om zee van te maken. Wanneer de bloemen open staan kunnen ze geplukt worden om zeep van te maken. De vruchten kunnen in elk stadium geplukt worden, maar moeten wel eerst vermalen worden voordat ze gebruikt kunnen worden. Beide worden hierna in water geweekt en de saponine worden vrijgemaakt door de bloemen of vruchten tussen de handen te wrijven. Het voordeel van het gebruik van de bloemen is dat de zeep meteen een lekkere bloemen geur heeft! De bloemen en vruchten kunnen ook gedroogd worden om later zeep van te maken. De zeep is dan minder sterk dan wanneer de verse bloemen en/of vruchten worden gebruikt, maar nog steeds bruikbaar. Niet elke soort van de Amerikaanse sering bevat veel saponine. Wil je er zeker van zijn dat je een plant koopt waar je zeep uit kunt halen, dan kan je (de verkoper vragen) een handje bloemen plukken en ze uittesten.
De Amerikaanse sering is een struik van maximaal 3 meter hoog. De plant krijgt in de zomer grote blauwe, paarse of roze bloemen. Er zijn wintergroene soorten en bladverliezende soorten.
De Amerikaanse sering (ceanothus) is HIER, HIER, HIER, HIER en HIER verkrijgbaar.
Aadelaarsvaarn (pteridium aquilinum)
De rhizoma, ofwel wortelstok, van de aadelaarsvaarn wordt gebruikt om zeep van te maken. Een rhizoom is een ondergrondse stengel waardoor de plant zich vermeerderd. De rhizoma worden schoongemaakt, fijn gesneden en dan gekookt.
De aadelaarsvaarn wordt gezien als een onkruid, ondanks dat je hem ook als tuinplant kan kopen. De plant verminderd zich ondergronds, waardoor hij moeilijk te verwijderen kan zijn. Je kan de plant wanneer je weinig ruimte hebt in een grote pot kweken, om te voorkomen dat heel je tuin vol staat met de varen. De plant kan tot 1.5 meter hoog worden. Het is een plant die goed tegen schaduw kan en weinig onderhoudt nodig heeft.
De adelaarsvaarn (pteridium aquilinum) is HIER, HIER en HIER te koop.
Witte paardenkastanje (aesculus hippocastanum)
De witte paardenkastanje is een decoratieve boom die vaak in parken wordt gebruikt. De 'kastanjes', die NIET eetbaar zijn, bevaten veel saponine en kunnen dus gebruikt worden om zeep van te maken. Om de saponine uit de paardenkastanjes te halen, haal je de schil van de paardenkastanjes af, maak je de witte binnenkant fijn (met een kaasrasp te gebruiken, voor het beste effect), plaats de fijne stukjes paardenkastanje in een kaasdoek of in een fijne zeef, en laat dit 1 tot 2 uur in water hangen, voordat je de stukjes paardenkastanje eruit haalt. De bladeren kunnen eventueel ook gebruikt worden om zeep van te maken, door ze te kneuzen en ze hierna ook in water te laten weken.
De witte paardenkastanje boom kan tot 30 meter hoog worden. In de lente krijgt de boom bloemen, waar de paardenkastanjes uit groeien.
De witte paardenkastanje (aesculus hippocastanum) is HIER, HIER, HIER en HIER te koop.
Palmlelie (Yucca)
De wortels van de palmlelie, ook wel bekend als de yucca, worden gebruikt om zeep van te maken. Om dit te doen graaf je de wortels van de plant uit. Haal een aantal van de wortels van de plant en haal hier zo veel mogelijk zand en aarde vanaf. Hierna schil je de wortel. Snij de yucca wortel eerst in kleine stukjes en gebruik hierna een hamer of vijzel om ze zo fijn mogelijk te maken. Je zult zien dat er een amber kleurige slijm ontstaat. Dit laat op een ovenplaat in een oven van 100 graden drogen totdat het helemaal droog is. Hierna kan je de poeder bewaren tot je het gaat gebruiken. Om de yucca zeep te gebruiken meng je de poeder met wat water. Zorg wel dat je het mengt in een bakje of in een wasbak waar geen vet in zit, want dan schuimt het niet.
Je kan ook zeep maken van de bladeren van de yucca, waardoor de kans kleiner is dat de plant dood gaat dan wanneer je de wortels gebruikt. Om zeep te maken van de bladeren snij je een groot blad af. Dit blad snij je weer in kleine repen. De repen leg je in water, en door de repen tussen je handen te wrijven komen de saponine vrij.
Ondanks dat de palmlelie een vetplant is, kunnen sommige soorten het toch buiten overleven. Wil je op safe spelen, dan plant je de yucca in een grote pot, zodat hij bij strenge vorst binnen weggezet kan worden. De beste soorten om te proberen zijn de Yucca Baccata, de Yucca filamentosa, de Yucca glauca, de Yucca gloriosa en de Yucca whipplei.
Honderdjarige aloe (agave americana)
De bladeren, de wortels en de bloemen kunnen gebruikt worden om zeep van te maken. Meestal worden de bladeren gebruikt, omdat deze het meest eenvoudig zijn om te plukken. Om zeep te maken snij je de bladeren in kleine stukjes en laat ze in warm water staan voor een tijdje. Zorg ervoor dat het water niet kookt, want dan breken de saponine af.
De honderdjarige aloe is niet honderd jaar oud, en is ook geen aloe plant. De plant kan tot 2,5 meter hoog worden, maar groeit langzaam. De bladeren zijn blauw/groen en kunnen gele strepen hebben. De plant kan niet tegen vorst, dus het is verstandig om de plant in een pot te kweken, zodat je de plant bij vorst binnen kan zetten.
De honderdjarige aloe (agave americana) is HIER en HIER te koop.